Made with FlowPaper - Flipbook Maker
ARRINTAN Dhisidda xiriir Ka jaawibidda tilmaamaha caruurta Taageerida is-xakameynta SOO SAARISTA 1 TAAGEERADA HABDHAQANKA WANAAGSAN XIRIIRADA WAA MUHIIMMAWDUUCYADA Sameeye: Gail Joseph Madaxa Tafaftirka: Tamarack O’Donnell Qoreyaasha: Angela Notari-Syverson, Heather Floyd, Tamarack O’Donnell Naqshadeeye: Ceci Skolrud Wargayska Waqtiga Kulanka Soo saaridda 1, 2019 Wixii su'aalo ama faallo ah la xiriir CTmag@uw.edu Dukumentigan waxaa lagu diyaariyey taageero ka timid Washington State Department of Children, Youth, and Families (DCYF). Si aad u hesho ilo badan oo ku saabsan mawduucan, iyo si aad u daawato taxanaha soo bandhigidahorumarka xirfadeed ee Wargeyska Waqtiga Kulanka, nagla soco: http://cultivatelearning.uw.edu/ circle-time-magazine/ Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah Sinnaanta waa muhiim Taageerada Dabeecada Wanaagsan iyo Xiriirada Barashada Dunidayda Dhallaanka: Xilliga Hore • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi lala yeesho Qoysaska Caruurta Socod-baradka: Xirfadaha Soo Baxaya • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi lala yeesho Qoysaska Caruurta aan gaarin dugsiga: Kordhinta Xirfadda • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi Lala Yeesho Qoysaska Waa Wax Walba oo Adiga Kugu Saabsan: Dhisidda adkeysiga 3 4 4 5 6 7 8 8 9 10 11 11 12 13 14 15 163XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 Dhis xiriiro iyo kalsooni Wax ka qabashada iyo kobcinta is-dhexgalka dadka waaweyn iyo ilmaha inta lagu jiro waxqabadyada maalinlaha ah iyo hab- raacyada ayaa xoojiya xiriirka. Marka carruurtu xiriir wanaagsan la yeeshaan dadka waaweyn, waxay yeeshaan dareen amni, dareen ku xirnaan, waxayna si buuxda uga qayb qaadan karaan deegaankooda inay wax ka bartaan. Ka jawaab tilmaamaha caruurta Dabeecaddu had iyo jeer waxay gudbisaa farriin. Marka barayaashu u dhow yihiin oo fiiriyaan dabeecadaha carruurta yaryar iyo tilmaamaha aan hadalka ahayn, waxay bartaan inay fahmaan waxa carruurtu isku dayayaan inay la xiriiraan oo ay ka jawaabaan ka hor intaan dabeecadaha adagi dhicin. XIRIIRADA WAA MUHIIM Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah Xiriirinta kobcinta iyo ka jawaabidda dadka waaweyn ayaa saldhig u ah horumarka bulshada iyo shucuurta carruurta. Carruurta horumarisa xiriirka kalsoonida ee dadka waaweyn waxay si fiican u maareeyaan fikirradooda, dareenkooda, iyo ficiladooda. Waxay dhisaan xirfado bulsheed oo xooggan, waxay helaan kalsooni nafeed, mana badna inay ku kacaan dabeecad adag. Taageer is-xakameynta Is-xakamaynta waa awoodda lagu maareeyo shucuurta, fikradaha, iyo dabeecadda.Daryeelka joogtada ah iyo ka jawaab celinta waxay abuurtaa deegaan badbaado iyo kalsooni leh oo taageera dadaalka carruurta inay is-xakamayaan. Barayaasha bixiya dejinta iyo hagidda shucuurta waxay kordhiyaan awoodda carruurta si ay u maareeyaan shucuurtooda (is-xakamaynta shucuureed) iyo u-fiirsashadooda hawsha (is-xakamaynta garashada). Dhammaan da' kastaKa hortagga: dhaqamada diiradda saaraya ka hortagga dhacdada ama kororka dabeecadaha adag iyadoo xoogga la saarayo kobcinta xiriirrada taageera, is-dhexgalka tayada sare leh, iyo deegaan taageero leh Horumarinta: dhaqamada diiradda saaraya kor u qaadista xirfadaha dareenka bulsheed ee muhiimka ah sida xallinta dhibaatooyinka iyo shucuurta luuqada Degdeg Faragelin: habka loo sameeyo qorshe taageero shaqsiyeed iyadoo la go’aaminayo shaqada habdhaqanka iyo samaynta qorshe lagu dhimayo laguna bedelayo habdhaqanka xirfad cusub oo waxtar leh • Waa maxay dhaqamada daryeelka ee aan isticmaalay ama soo maray ee wax u yeeli kara sida aan u bixiyo daryeelka? • Sidee u arkaa ugana jawaabaa dhaqamada daryeelka ee laga yaabo inay ka duwan yihiin qiyamkayga? • Ma jiraa ilmo aan la dhibtoonayo inaan xiriir la yeesho? Fikiradah aan hore u haysto miyee faragelinayaan awoodda aan u leeyahay inaan la xidhiidho ilmahan? TALO: Ku dheji xabad sharooto shaatigaaga gacantiisa ama lugta surwaalkaaga oo qor inta jeer aad si diiran ula hadasho ilmo kasta. Taageerada Habdhaqanka Wanaagsan (PBS) waa hab looga hortago oo wax looga qabto dabeecadaha adag. PBS waxay aqoonsan tahay in dabeecadaha oo dhan ay gudbiyaan farriin ama baahi waxayna diiradda saaraan kor u qaadista xirfadaha bulsheed iyo shucuureed. Barayaasha ka imanaya habka PBS waxay isku dayaan inay fahmaan macnaha dabeecadda ilmaha iyo, in ay la socdaan cunugga iyo qoyska, waxay ogaadaan habab cusub, oo wax tari kara ilmuhu si ay u gudbin karaan baahidooda iyo inay dhisaan xirfadaha bulshada. DHAQAMADA WAXBARIDDA EE PBS Dhaqamadaha PBS waa caddayn ku salaysan waxayna u habaysan yihiin saddex heer. Laga bilaabo midka ugu heerka yar illaa midka ugu darran, heerarka waxay kala yihiin: Tani waxay kaa caawin doontaa inaad aragto haddii aad waqti u qaadanayso inaad si wanaagsan ula xiriirto dhammaan carruurta daryeelkaaga ku jirta. Waxaa laga soo qaatay Fox, L., Dunlap, G., Hemmeter, M., Joseph, G. E., & Strain, P. S. (2003, July). Ahraamta Waxbaridda: Tusaale Lagu Taageerayo Karti Bulsheedka iyo Ka hortagga Habdhaqanka Caqabadaha ku ah Carruurta Yaryar. Caruurta Yaryar, 58(4), 48-52. Ka hortagga: Xiriirada In caruurta lala sameeyo xirrir diiran oo jawaab celin leh waa tiirka ka hortagga. Carruurta og in ay ku tiirsanaan karaan dadka waaweyn ee la aamminsan yahay oo daryeela uma badna inay ku kacaan dabeecad adag waxayna u badan tahay inay sahamiyaan oo wax ku bartaan si kalsooni leh. Ku raaxayso carruurta iyo qoysaskooda. Wakhti la qaado, dhegayso, la raaxayso, oo la qosol. Si Darran Soo Dhexgalid Bulsho iyo Dareen Xeeladaha Waxbaridda Tayo Sare Leh Jawi Taageero Leh Xiriirada Korinta iyo Ka Jawaabidda 4XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 sinnaanta waa muhiim Taageerada Habdhaqanka Wanaagsan (PBS) iyo Xiriiro Kalsooni leh Xidhiidhku waa adag yahay, siyaabaha badan ee aan ula xiriirno dadka kale waxay ku xiran yihiin asalka dhaqameed iyo waayo-aragnimadii hore.Mararka qaarkood fikiradaha aan hore u heesano ee laga yaabo inaan ka warqabin, waxay faragelin karaan awoodeena in aan la xidhiidhno qof kale oo weyn, ilmaha mujuq ah, ama ilmaha xoogaa ka wayn. Aqoonsiga fikradaha aan horey u haysanay inay yihiin kuwo qarsoon waxay qaadan doontaa waqti iyo dib u milicsi. Su'aalaha Fikirka5XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 BARAsHadA DUNIDAYDA ILMAHA MUJUQ AH XILLIGA Hore Carruurta ku jira marxaladda hore ee horumarka bulshada iyo shucuurta waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • La falgalida siyaabo la saadaalin karo dadka waaweyn ee la yaqaan. • Isku day inay is dejiyaan iyaga oo taageero ka helaya dadka waaweyn. • Ka raadinta jawaabta daryeelaha xaaladaha aan la hubin. • Muuji oo ka jawaab dareeno kala duwan. XIRFADAHA SOO BAXAYA EE CARUURTA SOCOD BARADKA Carruurta ku jira marxalad soo baxaysa ee horumarka bulsheed iyo dareen waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • Muujinta isku xirnaan shucuureed iyo ku xirnaan dadka waaweyn ee la yaqaan. • U fiirso kuwa kale caawimaad si aad ula qabsato dareenka xooggan iyo shucuurta. • Jooji hawsha ama iska ilaali inaad wax samayso haddii lagu tilmaamo. • Mararka qaarkood xusuusnow oo iska kaashada hawl maalmeedkaaga. caruurta xanaano ah KORDHINTA KARTIDA Carruurta sii kordhineysa aqoontooda horumarinta bulshada iyo dareenka waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • Si sahal ah ula dhaqan dadka waaweyn ee lagu kalsoon yahay. • Si habboon u maamul waxaad sameeysid, erayada, iyo hab-dhaqanka adoo sii kordhinaya madaxbannaanida iyo joogtaynta. • Xusuusnow oo si badan ah iskaashi uga samee hawl maalmeedkaaga. • Ula dhaqan si kala duwan goobaha kala duwan Si aad u hesho taageero dheeraad ah oo ku saabsan dhisidda xriiirka iyo taageeridda is-xakamaynta marxaladaha hore ee horumarka, eeg agabyada soo socda: • Tilmaamaha Waxbarashada Hore iyo Horumarinta ee Gobolka Washington (https://www.del.wa.gov/helpful-resources/washington-state-early-learning-and-developmental-guidelines) • Qaab-dhismeedka Natiijooyinka Waxbarashada Hore (https://eclkc.ohs.acf.hhs.gov/interactive-head-start-early-learning-outcomes-framework-ages-birth-five) Sii fiican inay u fahmaan awoodda korritaanka ee ilmo kasta ayaa u oggolaanaysa barayaasha inay qorsheeyaan fursadaha waxbarasho ee ku habboon oo ay ku bixiyaan taageero iyo sida loo caawiyo ilmaha horumarkooda.6XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 DHALLAANKA xilliga hore DHAQANGALI Carruurtu waxay ku koraan markay dareen xoog leh u qabaan daryeelayaashooda ugu horeeya. Daryeelka diirran, ka jawaabidda dadka waaweyn ayaa muhiim u ah dhallaanka si ay u yeeshaan xiriir sugan oo aamin ah. Cilaaqaadyadani waxay noqdaan saldhig sugan oo dhallaanka ka sahamin karaan bay'ada oo ayna maareyn karaan walwalka. Dhis Xiriir Xiriirro xooggan oo lala yeesho dhallaanka waxaa lagu aasaasay iyaga oo si joogto ah u tusaya diirimaad iyo ixtiraam, ka jawaabista baahidooda, iyo la hawlgalkooda inta lagu jiro wax qabadyada iyo hawl maalmeedyada. Dhaqamada Waxbaridda Adeegso cod diiran oo samee fiirin badan, dhoolacadayn, qosol, iyo xamaasad. Sii kalgacal adigoo adeegsanaya erayo naxariis leh, dhiirigelin leh, iyo taabasho. Muuji ixtiraam adiga oo la xidhiidha ujeedooyinka ka hor falalka. Tusaale ahaan: “Alejandro, waxaan ku soo qaadi doonaa si aan ku siiyo xafaayad cusub.” Aqri Tilmaamaha Dhaqanka Carruurta yaryar, gaar ahaan ilmaha mujuq ah, waxay jirkooda u isticmaalaan siyaabo badan si ay ula xiriiraan. Dadka qaangaarka ah oo si dhow ula socda ilmaha mujuq ah si ay u muujiyaan tilmaamo hadal ah iyo kuwo aan hadal ahayn— dhawaaqyo, dareenka wajiga, fiirintooda, iyo dhaqdhaqaaqyadooda— ayaa fasiran kara macnahooda waxayna ka jawaabi karaan baahiyaha ilmaha mujuq ah. Marka barayaashu si joogto ah uga jawaabaan tilmaamaha carruurta ilmaha mujuq ah waxay bartaan in baahidooda la dabooli doono. Dhaqamada Waxbaridda Ku dhowow ilmaha mujuq ah si aad u ogaato tilmaamahooda. Turjumaan ama samee qiyaas waxa ay isku dayayaan in ay la xiriiraan. Sida ugu dhaqsaha badan uga jawaab ilmaha mujuq ah waxay u baahan yihiin, oo deji waqtiyada dhibaatada. Samee luqad cusub adiga oo tilmaamaya waxaad u malaynayso in ilmuhu isku dayayo inuu la xiriiro. Hagaaji waxaad samaynayso in si wax ku ool ah wax looga qabto baahida ilmaha. Taageer Wada-Xakameynta Xilliga hore, ilmaha mujuq ah ma awoodaan inay maareeyaan dareenkooda iyo baahidooda. Waxay ku tiirsan yihiin dadka waaweyn si ay uga caawiyaan inay nidaamiyaan iyagoo daryeelaya baahidooda oo siinaya dejin. Waqti ka dib, tani waxay ka caawisaa dhallaanka inay bartaan inay u dulqaadan karaan dareennada bilowga ah ee welwelka marka ay gaajoodaan, daalan yihiin, ama niyad jabsan yihiin waxayna bilaabaan inay bartaan siyaabo ay ku dejiyaan naftooda. Dhaqamada Waxbaridda Hagaaji heerarka kicinta (tusaale, buuqa, iftiinka, habka) si loo waafajiyo baahida ilmaha. Ka qayb qaado heesaha, dhaqdhaqaaqa, iyo waxqabadyada wax dejinaya. U fiirso oo dhiirrigeli isku-dayga is-dejinta dhallaanka sida ganuunaca, ku dhawaaqidda, qabashada, nuugista, ama qabsadhada shay raaxo leh. Dhaqangalinta xeeladahaan waxay ku caawinaysaa dhallaanka inay wax bartaan sida • Ka raadinta jawaabta daryeelaha xaaladaha aan la hubin. • Muujinta iyo ka jawaabdda dareenka kala duwan. • La falgalida siyaabo la saadaalin karo dadka waaweyn ee la yaqaan. • Isku dayga is dejinta iyaga oo taageero ka helaya dadka waaweyn.DABAGALKA XIRIIRKA U fiirso oo bixi inta daryeel iyo taageero uu ilmo kasta u baahan yahay si ay u dareemaan badbaado iyo ammaan. Samee nidaam lagu dabagalo sida aad ula xiriirto ilmo kasta oo ku jira daryeelkaaga. Kani wuxuu u noqon karaa xaashida lagu raaco ama bangiga xiriirka aad ku buuxin karto dhigaal mar kasta oo aad la xiriirto ilmo. Fiiri Foomkeena lagu raaco Dareenka Wanaagsan iyo Xiriirada Korinta: Tilmaamaha Macallinkaqoraalo loogu talagalay siyaabaha loola xiriiri karo carruurta Beeridda Waxbarashada: Wargayska Waqtiga Kulanka 7XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 BUUGA SAWIRADA Ku martiqaad qoysaska inay keenaan sawirrada qoyska. Ka qaad sawirrada carruurta iyo xubnaha qoyska barnaamijkaaga markay dhexgalaan oo ciyaarayaan. Hab siiya oo wada eega sawirrada. Kawada hadla sawirradaha ay carruurtu ka helaan. Xoogga saar sawirrada ilmo kasta u gaar ah, gaar ahaan marka ay u baahan yihiin dejin. BUUGAAGTA Wadaagista sheekooyinka iyo buugaagta carruurta waxay noqon kartaa waqti gaar ah oo lagu xoojiyo xiriirka. Soo jiid buugaagtan si aad u soo dhoweyso ama aad ula wadaagto isdhexgalka. Tijaabi agabkan iyo waxqabadyadan si kor loogu qaado xiriirka aaminaadda dhallaanka. Ilmaha Guumayska Oo uu leeyahay Martin Waddell Sheekadan, saddex guumays oo yar yar ayaa soo toosay hal habeen si ay u helaan hooyadood oo maqan. Waxay wadaagaan dareenkooda waxayna bartaan inay aaminaan in hooyadood soo noqon doonto. Isla sahamiya buuga. Ka hadal xiriirka ku jira sheekada u dhaxaysa walaalaha guumaysta iyo hooyadood. Ku dar kelmado dareenka ay guumaystaha la kulmayaan una xaqiijiyaan in baahida guumaystaha la dabooli doono. Iskuday MUUSIG LA ISKU DAJIYO Muusiggu wuxuu gudbiyaa shucuurta wuxuuna xoojiyaa xiriirka. Wada dhegaysta heesaha si aad u abuurto deegaan daggan oo ka caawi carruurta is- xakamaynta. Dhallaanka qabo oo hab sii, u hees si tartiib ah oo si tartiib ah u rux ama u dhaqaaq muusigga. ISKAAshi LA SAMEE QOYSASKA Qoysasku waxay saamaynta ugu weyn ku yeeshaan wanaagga shucuureed iyo koritaanka ilmahooda. Qoysaska la samee xiriir adag, kalsooni, iyo is-dhaafsi leh. La hadal qoysaska si aad u ogaato wax badan oo ku saabsan ilmahooda oo ka wada shaqeeya sidii ay u taageeri lahaayeen waxbarashada ilmahooda. Hubi inaad xaqiijiso aragtida qoys kasta, in kasta oo laga yaabo inay ka duwan tahay taada. • Kala hadal qoysaska si aad u aqoonsato siyaabaha aad ugu dhex milmi karto dookhyada qoyska dhaqamadaada daryeel maalmeed. • Weydii qoysaska inay la wadaagaan tusaalooyin siyaabo guul leh oo ay uga jawaabaan tilmaamaha ilmaha mujuq ah. • Ku dhiiri geli qoysaska inay ku dhaqmaan is-daryeelid: nafaqada, hurdada, jimicsiga, isla-hadalka wanaagsan, iyo xiriirka dadka waaweyn ee taageera. Sharax sida daryeelka naftooda ay uga caawiso inay si wanaagsan u daryeelaan ilmaha mujuq ah. 8XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 KA HADAL Wadahadal macno leh waxay abuuraan isdhexgal wanaagsan waxayna dhisaan xiriir adag oo dhexmara dadka waaweyn iyo carruurta. Hadal dhiib, weydii su’aalo furan, oo isticmaal erayo cusub marka aad la falgalayso ilmaha mujuq ah inta lagu jiro hawlaha daryeelka maalmeed. Faallooyinka Su'aalaha Furan Ereyo Cusub Waxaan jeclahay inaan kula jiro. Eeg dhoola cadeyntaas quruxda badan! waxaad xoqeysaa indhahaaga. Waxay u egtahay inaad ii sheegayso inay hurdo ku hayso. Aynu helno buste aad jeceshahay, waxaad u muuqataa qof murugaysan hadda. Aad bay u fiicantahay inaan ku arko. Sidee dareemaysaa maanta? Maxaad isku dayeysaa inaad iigu sheegto gacamaas laaban? Maxaan samayn karaa si aan kaaga caawiyo inaad is dejiso? Koolkoolin Hab siin Wax badan Caawimaad Hooyo Aabe Ayeeyo Awoowe Walaasha Walaalka Qoys Baahi Daalan Faraxad Murug Cabsanaya Caajisan9XIRIIRADA WAA MUHIIM - SOO SAARISTA 1 Ku dhaqanka xeeladahaan waxay ku caawineysaa socod baradka inay wax bartaan ILMAHA SOCOD-BARADKA xirfadaha soo baxaya DHAQANGALI Ilmaha socod baradka ee xiriir adag la leh dadka waaweyn waxay dareemaan ammaan inay si firfircoon u sahamiyaan adduunka. Qofka bixiya daryeel wanaagsan wuxuu bixiyaa dammaanad qaadis iyo dhiirigelin. Dhis Xiriir Ilmaha socod baradka ah, xirrika wuxuu sii wadaa inuu kobciyo iyagoo adeegsanaya is-dhexgal joogto oo wax -qabad leh oo dhanka fahamka hawlaha maalmeed ah iyo hawlaha joogtada ah. Waxay eegaan dadka waaweyn ee adduunkooda si ay u taageeraan waqtiyada adag, waaya aragnimada cusub, iyo is- dhexgalka dadka kale. Dhaqamada Waxbaridda Noqo saldhig sugan oo carruurta yaryari sahamin karaan kuna soo laaban karaan nabadgelyo iyo raaxo. La wadaag kalgacalka oo adeegso erayo xushmad u gudbiya (tusaale, fadlan, mahadsanid, habsiin). Ku soo biir oo ka qaybgal ciyaarta ilmaha adigoo dhoola cadeynaya oo dhiirigalinaya. Muuji xiisaha waayo-aragnimada iyo fikradaha carruurta adoo isticmaalaya wada-hadalka is-barbar socda, is-dhexgalka, iyo wada sheekaysiga. Fahanka Habdhaqanka Caruurta Carruurtu waxay adeegsadaan tilmaamaha iyo erayada fudud si ay ugu gudbiyaan baahidooda iyo dareenkooda, laakiin had iyo jeer ma aha siyaabaha ay dadka waaweyni u fahmi karaan. Dadka waaweyni weli waxay u baahnaan karaan inay sameeyaan malo wanaagsan oo ka caawiyaan socod baradka inay la xiriiraan erayada ama dabeecadaha ka caawin doona inay si guul leh u daboolaan baahidooda. Dhaqanka Barista Ogow oo aqbal dareenka ilmaha. Luqadda ugu cel celi carruurta si ay u muujiyaan. Isku dhig heerka tamarta, mugga, iyo muujinta shucuureed ee ilmaha. Hagaaji qorshayaasha si aad u raacdo baahida carruurta ee dhaqdhaqaaqa, hadalka, iyo madaxbannaanida. Taageer Wada-Xakameynta Jawaabaha la saadaalin karo iyo kuwa joogtada ah ayaa muhiim u ah caawinta carruurta inay bartaan sida loo xakameeyo shucuurta iyo dabeecadda. Carruurtu weli waxay baranayaan inay isku xiraan dareenka iyo dabeecadda. Dadka waaweyni waxay u baahan yihiin inay u oggolaadaan socod baradka waqti ku filan si ay u fahmaan si ay shucuurtooda wax u yeeli karto falalkooda. Dhaqamada Waxbaridda U dhowow oo u fiirso si aad u siiso dejin iyo kalsooni dhammaan carruurta, hadba sida loogu baahdo. U fiirso oo u sheeg dadaalka ee sameeyaan carruurta si ay u maareeyaan dhaqankooda. Isticmaal luqadda si aad u sharaxdo isku dhacyada una caawiso carruurta inay isku xiraan shucuurta iyo falalka. Ka caawi carruurta inay xal u helaan dhibaatooyinka. • Muuji isku xirnaan shucuureed iyo ku xirnaan dadka waaweyn ee la yaqaan. • Ka raadi caawimaad dadka kale sidii aad ula qabsan lahayd dareenka iyo shucuurta xooggan. • Jooji waxqabad ama iska ilaali inaad wax sameyso haddii lagu faray. • Mararka qaarkood xusuusnow oo iska kaashada hawl maalmeedkaaga.Next >