Made with FlowPaper - Flipbook Maker
ARRINTAN Fahamka dabeecadda Samaynta qorshe taageero dabeecadaha Taageerada waxbarida shakhsi ahaaneed SOO SAARISTA 5 TAAGEERADA DABEECADAHA WANAAGSAN WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG: HAGID IYO CAAWINMAWDUUCYADA Sameeye: Gail Joseph Madaxa Tafaftirka: Tamarack O’Donnell Qoreyaasha: Angela Notari-Syverson, Heather Floyd, Tamarack O’Donnell Naqshadeeye: Ceci Skolrud Wargaysga Waqtiga Kulanka, Soo Saarida 5 Wax Ka Qabashada Dabeecadda Adag: Hagid iyo Taageero, 2019 Wixii su'aalo ama faallo ah la xiriir CTmag@uw.edu Dukumentigan waxaa lagu diyaariyey taageero ka timid Washington State Department of Children, Youth, and Families (DCYF). Si aad u hesho ilo badan oo ku saabsan mawduucan, iyo si aad u daawato taxanaha soo bandhigida horumarka xirfadeed ee Wargeyska Waqtiga Kulanka, nagla soco: http://cultivatelearning.uw.edu/circle- time-magazine/ ©2019 Cultivate Learning at University of Washington Wax Ka Qabashada Dabeecadda Adag: Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah Sinnaanta waa muhiim Taageerida Dabeecadaha Wanaagsan iyo Wax ka Qabashada Dabeecadaha Adag Barashada Dunidayda Fahan Dabeecadda • Dib u eeg • Fikir • Dhis Adkeysi Samee qorshe taageero dabeecaddaha • ABC—Antecedents (Wixii hore), Behavior (Habdhaqanka), Consequences (Cawaaqibka) • U fiirso si nidaamsan • Iskaashi la samee Qoysaska • Samee Qorshe oo Bar Xirfado Cusub Qorshaha Taageerada Dabeecadda: Foomka Ka hortag, Bar, Ka jawaab (Prevent, Teach, Respond, PTR) Iskuday: Taageerooyinka Barida ee Shaqsiga ah • Istiikarada, Kaararka Kala guurka, Kaararka Dareenka Wajiga, Ka hortagayaa Walwalka • Muuqaalada Saaxiibtinimada, Xargaha Saaxiibtinimada, Sheeko Bulsheed, Buuga Sawirrada Xirfadaha Ciyaarta, Muuqaallada Qalabka Xalka • Saacada, Qalabka Tiriyaha, Boorsada yar Kaarka Kormeeridda ABC ee Maran Qorshaha Taageerada Dabeecadda ee Maran: Kaarka Ka hortag, Bar, Ka jawaab (PTR) Waa Wax Walba oo Adiga Kugu Saabsan: Dhisidda adkeysiga 3 4 4 5 6 6 6 6 7 8 8 8 9 10 11 11 12 13 14 15 163WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 FAHAMKA DABEECADDA Jooji si aad uga fikirto saamaynta ay ku leedahay dabeecadda ilmaha iyo aragtida dadka waaweyn ee ku saabsan dabeecadaha. Tixgeli Seddeda R: Review (Dib u eeg), Reflect (Fikir), Build Resilience (Dhis Adkeysi) . SAMEE QORSHE TAAGEERO DABEECADAHA • U fiirso: U fiirso dabeecadda si aad u fahanto waxa ilmuhu Ka hadlayo. • Iskaashi la samee Qoysaska Ka-qaybgalka qoyska iyo ka-qaybgalku waxay muhiim u yihiin guusha faragelinta aadka u gaarka ah. WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah • Qorshee oo Bar: Samee qorshe taageero dabeecadeed oo leh xeelado dadka waaweyni isticmaali doonaan si looga fogaado waxyaabaha kiciya dabeecadda, bar xirfado cusub oo ilmuhu isticmaali karo si uu u daboolo baahidooda, ugana jawaabo dabeecadda adag marka ay dhacdo, si looga fogaado xoojinta. Taageerada waxbarida shakhsi ahaaneed Si qorshaha taageerada dabeecadaha u noqdo mid wax ku ool ah, dhexgalka iyo taageerada waxbarida waa in lagu saleeyaa si ay u gaarto heerka korriinka ilmaha, dookhyada, iyo baahiyaha gaarka ah. Dhammaan da' kasta Dhisidda Xirfadaha Dareenka Bulshada Si kor loogu qaado horumarka bulsho iyo shucuureed oo caafimaad qaba, dhammaan carruurtun waxay u baahan yihiin cilaaqaadyo kobcin iyo wax qabad leh iyo deegaan la heli karo oo taageero leh. Si wax looga qabto dabeecadaha adag, carruurta qaarkood waxay u baahan yihiin waxbarid toos ah si ay u dhisaan xirfado dareen bulsheed oo gaar ah. Carruur yar ayaa leh dabeecad adag oo joogto ah ama daran, xitaa iyadoo xeeladaha kor ku xusan ay jiraan. Carruurtani waxay u baahan yihiin taageero aad u xoog badan, oo shaqsiyeed si loo dhiso xirfado dareen bulsheed oo wanaagsan. Ilmaha leh dabeecad adag oo joogto ah ama adag waxay aad ugu dhowdahay inay yeeshaan cilaaqaadka khalkhal geliya, dib u dhigista horumarka garashada, iyo arrimaha caafimaadka maskaxda ee socda. Barayaashu, si kastaba ha ahaatee, waxay dhexdhexaadin karaan natiijooyinkan iyagoo mudnaanta siinaya horumarka dareenka iyo bulsheed ee carruurta horumarinta iyo beegsiga xirfadaha loo baahan yahay si loo dhiso cilaaqaad caafimaad qaba oo loo xaqiijiyo awoodooda buuxda.DHAQAMADA WAXBARIDDA EE PBS Taageero Joogto ah Habka Ahraamta waa qaab dhismeedka PBS ee wax ka qabashada horumarka bulshada iyo shucuurta iyo dabeecadaha adag ee carruurta yaryar. Qaab- dhismeedku wuxuu bixiyaa habab joogto ah oo ah hababka waxbaridda ee ku saleysan caddaynta kuwaas oo loo habeeyay afar heer oo taageero ah. Marka saddexda heerar ee hoose ee Ahraamta ay jiraan, tiro yar oo carruur ah ayaa u baahan doona taageero dheeraad ah. Heerkan sare, dhaqamadu waxay diiradda saaraan bixinta faragelin degdeg ah, oo shaqsiyeed si wax looga qabto dabeecadaha joogtada ah ee ilmaha. Su'aalaha Fikirka • Dabeecaddaan ma mid joogto ah mise mid daran? Miyuu faragelinayaa waxbarashada ilmaha ama xiriirka? • Waa maxay sababta ay Dabeecadda iigu adag yahay? Sideen u malaynayaa in ilmuhu u dhaqmo? • Dabeecad noocee ah ayay qoysku dareemeen, maxayse jeclaan lahaayeen inay arkaan? • Sideen u dareemayaa aragtida qoyska iyo rabitaankooda? Taageerada Dabeecadda Wanaagsan (Positive Behavior Support ,PBS) waa hab wanaagsan oo loo wajaho dabeecadaha adag ee diiradda saaraya dhisidda xirfadaha bulshada iyo shucuurta. PBS waxay aqoonsan tahay in dabeecadaha oo dhan ay gudbiyaan farriin ama baahi. Marka barayaashu fahmaan macnaha dabeecadda ilmaha waxay tahay, iyaga iyo qoyskaba, waxay bari karaan ilmaha siyaabo wax ku ool ah oo ay ugu gudbiyaan baahidooda. • Muxuu ilmuhu isku dayayaa inuu iigu sheego dabeecaddaan? TALO: Ka fikir cunug dabeecaddiisu kugu adag tahay. Marka hore waqti qaado si aad u liis gareyso toban awood ee canuga iyo qoyska leeyihiin. Ka dibna qor xeeladaha aad hirgelisay si aad u taageerto ilmaha. Ilmuhu miyuu u baahan yahay wax ka qabad degdeg ah? Faragelin Shaqsiyeed oo Degdeg ah Waxaa jira caruur yar oo dabeecadiisu ay sii socoto inkastoo ay jireen heerarkii hore ee taageerada, waxaa loo baahan yahay qorshe wax ka qabasho degdeg ah oo gaar ah si loo xalliyo dabeecadda dhibaatada ah. Tani waxay u baahan tahay u fiirsi taxadir leh si loo fahmo arrimaha la xiriira dabeecadda, oo ay ku xigto qorshe sida kooxdu: wax ka qabo kiciyaasha keena dabeecadaha adag, bar xirfadaha cusub si loo bedelo dabeecadda adag, oo looga jawaabo dabeecadda adag si looga fogaado in la xoojiyo. Si Darran Soo Dhexgalid Bulsho iyo Dareen Xeeladaha Waxbaridda Tayo Sare Leh Deegaan Taageero Leh Xiriirada Korinta iyo Ka Jawaabidda Oo ku salaysan Qaab Ahraamta ee CSEFEL: Qaab-dhismeed PBS ah oo dhinacyo badan leh oo ku saleysan dhaqamada ku saleysan caddaynta oo loogu talagalay in lagu dhiso awoodda macallimiinta iyo waalidiinta si ay u taageeraan kobcinta shucuureed ee carruurta yar-yar ee dhalashada ilaa shan sano. 4WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 sinnaanta waa muhiim TAAGEERADA HABDHAQANKA WANAAGSAN IYO WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG Rajada aan ka qabno dabeecadda waxaa saameeya asalkayaga dhaqan iyo waayo-aragnimadii hore. Eexasho hoose oo aan inta badan ka warqabin waxay saamayn ku yeelan kartaa dabeecadda aan aragno oo aan ka jawaabno. Daaha ka qaadida eexdan daahsoon waxay qaadataa wakhti iyo dib u milicsi. 5WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 BARAsHadA DUNIDAYDA RAJOOYINKA KORITAAN AHAAN KU HABOON DABEECADDA ILMAHA MUJUQ AH XILLIGA Hore Carruurta ku jirta marxaladda hore ee horumarka bulshada iyo shucuurta waxay yeelan karaan dabeecad, sida oohin joogto ah ama ka noqosho, taas oo dhib ku ah qof weyn. Marka barayaashu ay xiriir kobcin iyo wax qabad leh la yeeshaan ilmaha mujuq ah waxay si fudud u akhrin karaan tilmaamaha ilmaha mujuq ah waxayna uga jawaabi karaan hadba sida loogu baahdo. Ilmaha mujuq ah dareenkiisu ka bato, wuxuu u baahan yahay dadka waaweyn ee la aamminay inay taageero ku siiyaan xeeladaha wada-xakameynta sida jawaabaha deggan, kobcinta, iyo dejinta. Waxaa muhiim u ah qofka weyn ee xannaaneeyaha ah inuu ku dhaqmo xirfadaha is-xakamaynta iyo adkaysiga marka uu taageerayo ilmaha mujuq ah muujiya baahi sare. XIRFADAHA SOO BAXAYA EE CARUURTA SOCOD BARADKA Carruurta ku jira marxaladda soo koreysa ee kobcinta bulshada iyo dareenka ayaa laga yaabaa inay yeeshaan dabeecad ku adag dadka waaweyn iyo carruurta kale qaarkood. Socod-baradka waxay hadda bilaabayaan inay dhisaan xirfadaha luqadda ee loo baahan yahay si ay isu muujiyaan, laakiin waxay la kulmaan jahawareer marka ereyada saxda ah aysan maskaxda ku soo dhicin. Ilmaha socod-baradka ah ayaa la falgalaya dadka kale isla markaana inta badan weli ma awoodo inuu fahmo sida dabeecaddoodu u saamayso dadka kale. Ilmaha socod-baradka ah ayaa sida caadiga ah leh feejignaan gaaban, wuxuu jecel yahay inuu dhaqaaqo, wuxuuna aad u xiiseeyaa adduunka ay ku nool yihiin. Maskax ku haynta baahiyadan horumarineed marka la dejinayo filashooyinka dabeecadda ee socod-baradka waxay caawin kartaa ka hortagga dabeecadaha adag. Marka la taageerayo xirfadaha dareenka bulsheed ee soo baxaya ee socod-baradka, waxaa muhiim u ah daryeel- bixiyaha weyn inuu ku dhaqmo is-xakamaynta iyo adkeysiga. CARUURTA XANAANO AH KORDHINTA KARTIDA Carruurta sii kordhineysa aqoontooda kobcinta bulshada iyo dareenka ayaa laga yaabaa inay yeeshaan dabeecad dhib ku ah dadka waaweyn iyo carruurta kale. Carruurta xanaano ah waxay la kulmaan dalabyo sii kordhaya oo ku saabsan dabeecadda iskaashiga, xirfadaha saaxiibtinimo, maamulka shucuurtooda, xallinta dhibaatooyinka bulshada, iyo adeegsiga luqadda si ay u muujiyaan baahidooda Fahamka baahida shaqsi ee ilmo kasta marka la qorshaynayo filashooyinka dabeecadda ayaa kaa caawin kara ka hortagga dabeecadaha adag. Waxaa muhiim u ah xannaaneeyaha weyn inuu ku dhaqmo xirfadaha is-xakamaynta iyo xirfadaha adkaysiga marka uu caruurta xanaano ah ka taageerayo dabeecad adag. Si aad u hesho hagis dheeraad ah oo ku saabsan dhisidda xiriir iyo taageeridda is-xakamaynta marxaladaha hore ee horumarka, tixraac ilaha soo socda: • Tilmaamaha Waxbarashada Hore iyo Horumarinta ee Gobolka Washington (https://www.del.wa.gov/helpful-resources/washington-state-early-learning-and-developmental-guidelines) • Qaab-dhismeedka Natiijooyinka Waxbarashada Hore (https://eclkc.ohs.acf.hhs.gov/interactive-head-start-early-learning-outcomes-framework-ages-birth-five) Waxaa muhiim ah in dabeecadaha aan ka filayno carruurta yaryar iyo xeeladaha taageerada ee aan isticmaalno ay yihiin kuwo horumar ku habboon. Haddii carruurtu aysan awoodin inay ka soo baxaan filashooyinka, waxay heli doonaan siyaabo hal abuur leh oo ay isku muujiyaan oo ay u helaan baahidooda. Mararka qaarkood dabeecadahaan waxaa loo arki karaa inay yihiin kuwo adag.DIB U EEG dhaqamada guud ee caruurtu u baahan yihiin • Sidee uga shaqeeyay in aan xiriir la aamino la yeesho ilmahan iyo qoyskan? • Miyaan la socdaa oo aan aqbalaa dabeecadda ilmaha? • Siyaabo noocee ah ayaan si ula kac ah u naqshadeeyey deegaanka si aan u kaalmeeyo ilmaha? • Sideen u barayaa ilmaha fahamka iyo nidaaminta shucuurta? • Sideen u baraa ilmaha xirfadaha xalinta dhibaatooyinka? • Filashooyinkaygu koritaan ahaan ma ku habboon yihiin? • Sideen ugu daray ilmaha dhaqanka guriga iyo qiyamka guriga ee qorshaynta iyo filashooyinkayga? • Ma jiraan wax ka baxsan xakamaynta ilmaha oo saameeya dabeecadda ilmaha—ma xanuunsan karaa, daalanaan karaa, gaajaysan yahay, raaxo la 'yahay, oo si xad dhaaf ah loo kiciyey? • Ma jiraan wax ka baxsan xakameyntayda oo saameeya dabeecadda ilmaha—sida guri la’aan, cunto yari, murugo, dhaawac? Sidee ugu muujinayaa dareenkayga ama u hagaajinta tan filashooyinka iyo jawaabaha? KA FIKIR qiimahayga, fikirkayga, iyo dareenkayga ku saabsan dabeecadda • Waa maxay sababta ee dabeecaddaan iigu adag tahay? Caruurta kale na? • Miyaan ka xumahay dabeecadda mise ilmaha? • Waa maxay eexyada saameynaya falcelintayda habdhaqanka? • Ma jiraan wax ku saabsan caadooyinka dhaqameed ee ilmahan oo ka duwan kayga? • Miyaan samaynayaa wax malo ah oo ku saabsan ujeeddooyinka ilmaha? • Sideen ula shaqeeyay qoyska ilmaha si aan u fahmo dabeecadda? • Miyaan samaynayaa intii karaankeyga ah si aan uga caawiyo ilmahan iyo qoyskan inay gartaan awoodooda buuxda? ADkeysi Dhis adkeysi adigoo isweydiinaya su'aalaha muhiimka ah • Jawaabtayda caadiga ah ee dabeecadda ilmaha ma i dareensiisaa wanaag ama ka sii xumaan? • Waa maxay tillaabooyinka aan qaadi karo si aan naftayda u dejiyo marka aan dareemo in ay kicisay dabeecadda ilmaha? • Sidee bay jawaabtayda caadiga ahi u saamaynaysaa dabeecadda ilmaha? Miyey caawinaysaa? • Miyaan awoodi karaa inaan noqdo naftayda ugu fiican markaan la joogo carruurta aan xannaaneeyo? • Waa maxay dhaqamada is-daryeelidda ee aan isku dayi karo ama marar badan samayn karo? 6WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 FAHAMKA DABEECADDA Dabeecadda caqabad ah ayaa ah habdhaqan kasta oo soo noqnoqda oo farageliya—ama muujinaya calaamadaha faragelinta— ee waxbarashada iyo xiriirka. Si kastaba ha ahaatee, dadka waaweyni waxay aakhirka go'aamiyaan dabeecadaha ay ka filayaan deegaankooda waxbarasho iyo marka dabeecadda ilmuhu ay adag tahay. Qeexidda dabeecadda inay tahay mid adag ayaa saamayn ku leh dhaqanka qofka weyn, wuxuu aaminsan yahay, iyo eexda. Sidoo kale, dabeecadda ilmaha, deegaanka guriga, iyo caadooyinka dhaqanku waxay saamayn ku yeeshaan dabeecadda. Waxaa muhiim ah in la baaro saamayntaas si loo helo sawir cad oo ku saabsan dabeecadda iyo baahiyaha ilmaha. Tixgeli talooyinka soo socda marka aad go'aaminayso haddii dabeecadda ilmaha ay tahay mid laga naxo oo u baahan taageero xoog leh. TIXGELI7WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 SAMEYSO QORSHE TAAGEERADA DABEECADDA Helitaanka faham cad oo ku saabsan waxa ay tahay dabeecadda adag iyo sababta ay u dhacayso ayaa saldhig u ah qorshaha taageerada dabeecadda ee shakhsiga ah. Uruuri macluumaad ku saabsan deegaanka iyo dabeecadda ilmaha iyada oo la yeelanayo wareysiyo lala yeesho dadka waaweyn ee muhiimka u ah nolosha ilmaha iyo u fiirin toos ah. Si aad ugu kuur gasho, fiiri waxa kiciya dabeecadda ( kuwii hore ) iyo waxa ku dhaca ilmaha oo ka dhasha habdhaqanka ( natiijada ), oo fiiri haddii qaab soo baxay waqti ka dib. Markaa heeshid maclumaadkaan, samee mala-awaal ama malaha ugu fiican oo ku saabsan sababta uu ilmuhu ugu dhaqmayo dabeecadda adag (shaqada) . Sida caadiga ah, caruurta waxay ku dhaqmaan dabeecad adag si ay u helaan wax ama inay wax is dhaafiyaan. U FIIRI QAAB NIDAAM AH WIXII HORE, HABDHAQANKA, NATIIJADA (ABC) abc Antecedents Behavior Consequences Wixii hore: Qaar ka mid ah dhacdooyinka suurtogalka ah ee kicin kara dabeecad adag. • Ilmaha waxa la waydiistaa inuu wax qabto • Qof baa qaaday shay • Ilmaha waxaa ku dhibban hawl • Ilmuhu wuxuu rabaa shay aan la gaari karin • Ilmuhu waa inuu joojiyaa hawsha uu isaga rabo Habdhaqanka: Dhammaanka dabeecadaha waxay leeyihiin qaab iyo shaqo Qaab: Dabeecad aad arki karto. Shaqada: Baahida in habdhaqanku yahay isgaarsiin. Natiijooyinka: Maxaa dhacaya ka dib marka ay dabeecadda adag dhacdo. • Ilmuhu wuxuu helaa dareen • Ilmuhu wax buu helaa • Ilmaha wuxuu helaa caawimaad • Ilmaha waa la iska indho tiray • Ilmuhu wuxuu ka baxaa ka qaybqaadashada Shaqada Macquulka ah: Mala awaal ku saabsan sababta ilmuhu ugu dhaqmi karo dabeecadda. • Si loo helo walax • Si loo daneeyo • Si loo caawiyo • Si uu u diido hawl ama codsi • Si uu u diido isbeddel ama kala guur8WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 U isticmaal Kaarka Korjoogteynta ABC sidii aalad lagu diiwaangeliyo fiirintaada Magaca Ilmaha:Taariikhda/Waqtiga: Nashaadka: Kormeeraha: Yaa joogay/ku lug lahaa (dadka kale ee waaweyn ama carruurta)? Ma jiraan wax welwel caafimaad ah oo aan caadi ahayn ama isbeddel ka jira guriga? Wixii hore Marka hore maxaa dhacaya? Dabeecadda Maxaa dhacaya inta lagu jiro? Natiijada Markaas kadib maxaa dhaca? Shaqada Macquulka ah: Foomkan waxaa laga soo qaatay CSEFEL. Aaladaha CSEFEL ee Horumarinta Qorshayaasha Taageerada Dabeecadda: Kaararka U Kuurgalidda waxaa lagu heli karaa Af-Ingiriis iyo Isbaanish halkan :http://csefel.vanderbilt.edu/resources/strategies. html#toolsplans Sonia3/21 9:30 subaxnimo Ikhtiyaar Xor ah, riwaayadDemitri Baruch San dareeraya Sonia waxay ku ciyaareysay alaabta carruurtu ku ciyaarto ee riwaayadda oo Ba- ruch wuxuu u gaaray inuu ka saaro gacan- teeda. Waxay u muuqatay in Sonia ay qaniintay Baruch maxaa yeelay wuxuu gaarayay alaabtii ay ku ciyaari jirtay mana aysan ogeyn waxay samey- so. Waxa kale oo laga yaabaa inay jeclayd dareenkayga (inkasta oo ay ahayd dareen diidmo ah). Sonia ayaa qaniintay gacanta uu Baruch ku gaarayey alaabta, ma jeexin maqaarka. Baruch wuxuu tuuray alaabtii ciyaarta So- nia iyadana si dhaqso ah ayay u qabsatay, waan ku soo orday si aan u dejiyo Baruch oo aan xasuusiyo Sonia inay u jilicsanaato asxaabteena. Tusaalo ahaan, Kaarka Lagu Fiiriyo ABC 9WAX KA QABASHADA DABEECADAHA ADAG — SOO SAARIDDA 5 Magaca Ilmaha : Taariikhda/Waqtiga: Hawsha: Qofka Fiirinayo: Yaa joogay/ka qayb qaatay (dadka kale ee waaweyn ama carruurta)? Ma jiraan wax welwel caafimaad ah oo aan caadi ahayn ama isbeddel ka jira guriga? Wixii hore Marka hore maxaa dhacaya? Dabeecadda Maxaa dhacaya inta lagu jiro? Natiijada Markaas kadib maxaa dhaca? Shaqada Macquulka ah: Foomkan waxaa laga soo qaatay CSEFEL. Aaladaha CSEFEL ee Horumarinta Qorshayaasha Taageerada Dabeecadda: Kaararka Lugu Fiiriyo waxaa lagu heli karaa iyago Af-Ingiriis iyo Isbaanish halkan :http://csefel.vanderbilt.edu/resources/ strategies.html#toolsplans Kaarka Lagu Fiiriyo ABC* *Oo loogu talagalay dib u soo saaridNext >