Made with FlowPaper - Flipbook Maker
ARRINTAN Aqoonsiga shucuurta Muujinta naxariis Baridda xeeladaha is-xakamaynta SOO SAARISTA 3 DABEECADAHA WANAAGSAN BARIDDA SHUCUURTA LUUQADDA2BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 MAWDUUCYADA Sameeye: Gail Joseph Madaxa Tafaftirka: Tamarack O’Donnell Qoreyaasha: Angela Notari-Syverson, Heather Floyd, Tamarack O’Donnell Naqshadeeye: Ceci Skolrud Wargaysga Waqtiga Kulanka, Soo Saarida 3 BARIDDA SHUCUURTA LUUQADDA IYP IS- XAKAMAYNTA, 2018. Wixii su'aalo ama faallo ah la xiriir CTmag@uw.edu Dukumentigan waxaa lagu diyaariyey taageero ka timid Washington State Department of Children, Youth, and Families (DCYF) Si aad u hesho ilo badan oo ku saabsan mawduucan, iyo si aad u daawato taxanaha soo bandhigidahorumarka xirfadeed ee Wargeyska Waqtiga Kulanka, nagla soco: http://cultivatelearning.uw.edu/circle-time- magazine/ BARIDDA SHUCUURTA LUUQADDA IYP IS-XAKAMAYNTA : Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah Sinnaanta waa muhiim Taageerada Dabeecadda Wanaagsan iyo Garaadka Dareenka Barashada Dunidayda Dhallaanka: Xilliga Hore • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi la samee Qoysaska Caruurta Socod-baradka: Xirfadaha Soo Baxaya • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi la samee Qoysaska Xannaanada kahor: Kordhinta Xirfadda • Dhaqangali • Iskuday • Ka Hadal • Iskaashi La Samee Qoysaska Waa Wax Walba oo Adiga Kugu Saabsan: Dhisidda adkeysiga 3 4 4 5 6 6 7 8 8 9 9 10 11 11 12 12 13 15 15 163BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 MUUJI NAXARIIS Caruurta yaryari si degdeg ah ayay u deggaan marka ay dareemaan in la aqbalay oo la fahmay. Barayaasha taageera waxay ansixiyaan dareenka carruurta waxayna ka caawiyaan inay go'aamiyaan waxa dhici kara inay kiciyaan dareenkaas. Markay carruurtu sameeyaan xiriiradaas, waxay u badan tahay inay fahmaan shucuurtooda oo ay u naxariistaan dadka kale. AQOONSO Shucuurta CARUURTA Dareenku wuxuu ka bilaabmaa jirka. Caruurtu waxay caawimaad uga baahan yihiin dadka waawayn ee khibradda leh si ay u bartaan sida loo aqoonsado oo ugu dambayn loo tilmaamo dareennadaas jireed sida heerka tamarta, xiisadda jirka, iyo kala duwanaanshaha neefsashada iyo garaaca wadnaha. Barayaashu waxay kordhin karaan is-barashada caruurta iyaga oo adeegsanaya erayo kala duwan si ay u calaamadeeyaan una sharxaan shucuurta ay arkaan in Ilmaha mujuq ah iyo caruurta yar-yar ay la kulmayaan. BARIDDA SHUCUURTA LUUQADA IYO XAKAMAYNTA Tilmaamaha iyo Fikradaha Muhiimka ah Dhammaan da' kasta Shucuurta luuqada waa awoodda lagu kormeero shucuurta nafsaddaada iyo tan dadka kale, looga jawaabo shucuurtaas siyaabo caafimaad leh, loona adeegsado hagidda fikirka iyo ficilka. Barayaashu waxay ka caawin karaan carruurta inay u koraan bulsho ahaan iyo dareen ahaan iyagoo bara sida loo garto, loo calaamadeeyo, loona fahmo shucuurta, iyo sidoo kale siyaabaha loo muujiyo loona xakameeyo shucuurta wax soo saar leh. BAR XEELADAHA IS-XAKAMEYNTA Markay carruurta yaryari si fiican u fahmaan shucuurtooda, waxay noqdaan kuwo awood u leh xakamaynta shucuureed. Ilmaha mujuq ah waxay maareeyaan shucuurtooda iyagoo wada maamulaya iyagoo si diiran ula dhaqma daryeel bixiyayaasha. Markay carruurtu koraan, waxay bilaabaan inay is-xakameeyaan. Barayaashu waxay ka caawin karaan carruurta inay qarsadaan dareenno wanaagsan — ama beddelaan dareennada aan loo baahnayn — iyagoo tusaalayaal ammaan ah oo dhaqan ahaan ixtiraam u leh muujinta shucuurta iyo baridda xeelado kala duwan oo xakamayn ah. Taageerada Dabeecadda Wanaagsan (Positive Behavior Support ,PBS) waa hab wanaagsan oo loo wajaho dabeecadaha adag ee diiradda saaraya dhisidda xirfadaha bulshada iyo shucuurta. PBS waxay aqoonsan tahay in dabeecadaha oo dhan ay gudbiyaan farriin ama baahi. Marka barayaashu fahmaan macnaha dabeecadda ilmaha waxay, iyaga iyo qoyskaba, bari karaan ilmaha siyaabo wax ka tari kara siday u gudbiyaan baahidooda. Sida shucuurta loo muujiyo loona qiimeeyo waxay ku kala duwan yihiin dhaqamada kala duwan. Dhaqamada qaarkood, muujinta shucuurta si cad ayaa loo dhiirigeliyaa halka kuwa kale, aad bay u dhawraan. Mararka qaarkood eexda khiyaanada leh oo laga yaabo inaanan ka warqabin waxay faragalin ku samayn kartaa awoodda aan u leenahay in aan fasirno oo aan ka jawaabno shucuurta caruurta, gaar ahaan marka caruurtu ka soo jeedaan asalka iyo caadooyinka ka duwan kuwayaga. Habka daaha ka qaadista eexyadan aan tooska ahayn waxay qaadataa waqti iyo fikir dheer. Su'aalaha Fikirka • Waa maxay shucuurta aad ku qanacsan tahay inaad muujiso? • Sideed u maareysaa shucuurta xooggan? • Sideed u filaysaa in carruurtu u muujiyaan una maareeyaan shucuurta? • Miyaad kaga jawaabtaa dhammaan noocyada kala duwan ee shucuurta carruurta adoo siinaya dulqaad iyo hagid isku mid ah? TALO: Diirada saar ilmo kale oo ku jira daryeelkaaga maalin kasta. Miyaad muujinaysaa naxariis oo ma ka jawaabaysaa baahiyaha gaarka ah ee ilmo kasta? 4BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 SInnaanta waa muhiim TAAGEERADA DABECADAHA WANAAGSAN IYO SHUCUURTA LUUQADA Taageero Joogto ah Habka Ahraamta waa qaab ka mid ah PBS oo ku saabsan wax ka qabashada horumarka bulshada iyo shucuurta iyo dabeecadaha adag ee carruurta yaryar. Qaabka PBS waxa uu bixiyaa habab waxbarid oo caddayn ku salaysan oo joogto ah kuwaas oo ku habboon afar heer oo taageero ah. Mid ka mid ah dhaqammada muhiimka ah ee heerka saddexaad ee Ahraamta ayaa diiradda saaraya baridda carruurta sida loo fahmo loona maareeyo shucuurtooda. Waxaa laga soo qaatay Fox, L., Dunlap, G., Hemmeter, M., Joseph, G. E., & Strain, P. S. (2003). Ahraamta waxbaridda: Tusaalaha lagu taageerayo kartida bulshada iyo ka hortagga dabeecadaha adag Ee caruurta yaryar. Caruurta Yaryar, 58(4), 48-52. DHAQAMADA WAXBARIDDA EE PBS Baridda Aqris-qorista Dareenka: Dhammaan carruurtu waxay u baahan yihiin hagis si ay u bartaan xirfadaha akhris-qoraalka ee dareenka, in kastoo qaarkood ay u baahan doonaan wax-barid joogto ah oo degdeg ah. Marka carruurtu ay awoodaan inay maareeyaan shucuurtooda, waxay aad ugu qalabaysan yihiin inay samaystaan xiriir caafimaad qaba, si fiican diiradda u saaraan hawlaha barashada, iyo inay ku dhaqmaan dabeecado wanaagsan. Sii carruurta ereyo dareen leh oo ka caawi inay u bartaan inay gartaan, aqbalaan, oo muujiyaan dareenkooda siyaabo wax soo saar leh. Si Darran Soo Dhexgalid Bulsho iyo Dareen Xeeladaha Waxbaridda Tayo Sare Leh Jawi Taageero Leh Xiriirinta Kobcinta iyo Wax ka qabashada5BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 BARAsHadA DUNIDAYDA Ilmaha Mujuq Ah XILLIGA Hore Carruurta ku jirta marxaladda hore ee koritaanka waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • Muuji shucuur kala duwan. • Ka jawaab taageerada qof weyn oo la yaqaan (tusaale, is deji ka dib markaad qabsato farta qof weyn). • Isku dejiyaan ayago afuufaya iyo afka ku haysta buste ama alaab au aad u jecel yihiin. XIRFADAHA SOO BAXAYA EE CARUURTA SOCOD BARADKA Carruurta ku jira marxaladda soo koreysa ee horumarinta bulshada iyo shucuurta waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • Loo isticmaalo ereyo si ay u sharaxaan dareenmaha qaarkood. • Weydii shucuurta dadka kale. • Isticmaal siyaabo kala duwan si aad naftaada isku dejiso ama raaxaysato, adoo heysta tageerada dadka waaweyn. Xanaano KORDHINTA KARTIDA Carruurta kor u qaadaya horumarka xirfadahooda bulsheed iyo dareenka waxay diyaar u yihiin inay bartaan sida: • Loo aqoonsado oo loo sharaxo sifooyin badan oo khiyaano badan leh. • Muuji dareenka siyaabo ku habboon xaaladaha kala duwan. • Loo isticmaalo xeelado kala duwan oo lagula tacaali karo si ay isku-xakameeyaa, iyago heysta tageerada dadka waaweyn. Si aad u hesho hagitaan dheeraad ah oo ku saabsan sida carruurta yaryar ula falgalaan bay'addooda, u bartaan filashooyinka dabeecadda, ugana jawaabaan tilmaanta dadka waaweyn, tixraac ilaha soo socda: • Tilmaamaha Waxbarashada Hore iyo Horumarinta ee Gobolka Washington (https://www.del.wa.gov/helpful-resources/washington-state-early-learning-and-developmental-guidelines) • Qaab-dhismeedka Natiijooyinka Waxbarashada Hore (https://eclkc.ohs.acf.hhs.gov/interactive-head-start-early-learning-outcomes-framework-ages-birth-five) Awoodda lagu garto, loo fahmo, looga jawaabo dareenno kala duwan ayaa si tartiib tartiib ah u kobca oo si dhow ugu xiran da'da korriinka ilmaha.6BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 ILMAHA MUJUQ AH xilliga hore DHAQANGALI Ilmaha mujuq ah waxay ku muujiyaan shucuur kala duwan iyagoo muujinaya wajiga, dhawaaqa, iyo dhaqdhaqaaqa jirka. Daryeel bixiyeyaasha waxqabadka leh waxay ogeysiiyaan, aqoonsadaan, oo tarjumaan muujinta iyo tilmaamaha ilmaha mujuq ah. Ilmaha mujuq ah ayaa siyaabo wanaagsan ula dhaqmi doona daryeelayaasha iyo deegaankooda markay ku jiraan xaalad deggan. Aqoonso Ilmaha Mujuq Ah Shucuurtooda Barayaasha si taxadar leh u fiirsada dhaq-dhaqaaqa ilmaha oo barta sida ilmo kasta u muujiyo shucuurtu waxay si sax ah u calaamadin karaan oo ay fahmi karaan shucuurta iyo tilmaamaha ilmaha. Dhaqamada Waxbaridda Sharax sida aad u malaynayso ilmaha mujuq ah inay dareemayaan. Calaamadee dareenka ilmaha mujuq ah. Isku dabaday ama isku ekaysii shucuurta ilmaha mujuq ah. Bar Xeeladaha Xakamaynta Dhallaanka waxay isticmaalaan xeelado is-dejin ah si ay isu dejiyaan marka ay daalan yihiin ama dhibban yihiin. Markay la kulmaan shucuur cusub ama ka xoog badan, si kastaba ha ahaatee, waxay u baahan yihiin dad waaweyn oo lagu kalsoon yahay si ay uga caawiyaan maareynta jidhkooda iyo ku soo noqoshada xaalad deggan, feejignaan leh. Dhaqamada Waxbaridda Sii wanaagsan ula dhaqan iyo hadal ama hees tartiib ah u qaad. Si habboon uga jawaab tilmaamaha gaajada ama daalka. Sii shay raaxo leh si ay u nuugan (ilmaha gacantiisa, kadaabada) ama ay qabtaan (gacanta dadka waaweyn ama farta suulka, buste, alaabta carruurtu ku ciyaarto). Hoos u dhig kicinta (nalalka oo yaraada, buuqa oo yaraada, ka saarida alaabta carruurtu ku ciyaarto qaarkood). • Muujiyaan shucuur kala duwan. • Looga jawaabo taageerada dadka waaweyn ee ay yaqaan (tusaale ahaan, deji ka dib markaad qabsato farta qof weyn). Ku Celceli Naxariista Dhallaanka waxay u badan tahay inay degganaadaan marka barayaasha ay ansixiyaan dareenkooda. Barayaashu waxay ku celceliyaan naxariista iyagoo isticmaalaya is dhexgal diiran iyo kelmado gudbiya fahamka sida uu ilmuhu dareemayo. Dhaqamada Waxbaridda Si deggan uga jawaab hadalka dareenka. Isticmaal luqad dhaqan ahaan ixtiraam leh. Isticmaal taabasho jilicsan si aad u dejiso. Turjumaan tilmaamaha oo si qaylo ah uga hadal sababta aad ugu malaynayso in ilmaha si gaar ah u dareemayo. Dhaqangalinta xeeladahaan waxay ka caawisaa ilmaha mujuq ah inay bartaan: • Inay isku dejiyaan hadalka macne leh, inay haystaan buste ama alab ee jecel yihiin.7BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 Tijaabi qalabkan iyo alaabahaan si kor loogu qaado ilmaha mujuq ah shucuurtooda iyo is-xakamaynta. When I Am/Cuando Estoy Oo ay qoreen Gladys Rosa-Mendoza iyo Dana Regan Buuggan laba-luqadlaha ah ee Ingiriisiga iyo Isbaanishka ah wuxuu sharxayaa shucuurta wuxuuna soo jeedinayaa siyaabaha loola tacaalo dareenka Isla wada fiiriya sawirada adiga iyo ilmo yar. Ku dhiiri geli dhallaanka in uu buugga qabsado oo kontoroolo. Markaad akhrinayso buugga, ka hadal sawirrada uu ilmaha mujuq ah aad u xiiseeyo. Calaamadee caadifad kasta oo samee faallooyin la xiriira dareenka qibradaha u gaarka ah ilmaha mujuq ah. Xumbada Marka ilmuhu muujiyo calaamadaha hore ee dhibka, afuufa xumbo dhow. Diirad-saaridda goobooyin iyo raad-raaca halka ay aadaan waxay inta badan ka caawisaa dhallaanka inay is-dejiyaan oo deggaan. Iskuday Xumbada Marka ilmaha mujuq ah muujiyo calaamadaha hore ee dhibka, u afuuf xumbo kuu dhow. Markaa diiradda saarto xumbooyinka iyo la socodka halka ay u socdaan, inta badan waxay ka caawisaa ilmaha yaryar inay is dejiyaan. Laadhuuga Dareenka Si aad u samaysato laadhuugaaga dareenka, kaar ku daabac sawirka laadhuuga, ama isticmaal warqad afargees ah oo dhinacyada oo dhan la duubay, oo dhinac walba saar hal sawir oo shucuur ah. Isticmaal sawiradaada ama kala soo bax sawirada shucuurta ee bilaashka ah ee ku jira wesaydka la daho Head Start Center for Inclusion, HSCI. Gadi laadhuuda oo kala hadal ilmaha mujuq ah shucuurta ay arkaan. Weydii qoysaska sida ay u muujiyaan una calaamadiyaan shucuurta kala duwan. BUUGAAGTA Wadaagista sheekooyinka iyo buugaagta meel deggan oo raaxo leh, waxay u noqon kartaa waayo- aragnimo deggan carruurta iyo dadka waaweynba. MURAAYAD Ku caawi ilmaha mujuq ah inay bartaan wejiyadooda iyo shucuurtooda adigoo isticmaalaya muraayad badbaado u ah ilmaha. Markuu ilmaha mujuq ah eego sida ay u eg yihiin, u sharax wejiyada aad aragto iyo waxaad u malaynayso inuu ilmaha dareemi karo. Isla sidaas oo kale ku samee fikirkaaga Muuji hadalo iyo dareen kala duwan oo si cod dheer leh ugu calaamadee. *Taageerada muuqaalka HSCI iyo aaladaha macallinka: http://headstartinclusion.org/teacher-tools#visualIskaashi LA SAMEE QOYSASKA Qoysasku waxay saamaynta ugu weyn ku yeeshaan wanaagga shucuurta iyo koritaanka ilmahooda. Qoysaska la samee xiriir adag, kalsooni, iyo is-dhaafsi leh. La hadal qoysaska si aad u ogaato wax badan oo ku saabsan ilmahooda oo ka wada shaqeeya sidii ay u taageeri lahaayeen waxbarashada ilmahooda. Hubi inaad xaqiijiso aragtida qoys kasta, in kasta oo laga yaabo inay ka duwan tahay taada, oo aad u furnaato isku dayga fikradaha cusub. • U fiirso sida qoysasku u wada hadlaan oo midba midka kale u muujiyo shucuurta. • Ku martiqaad qoysaska inay wadaagaan sida ay uga hadlaan una muujiyaan dareenkooda. • Waydii qoysaska inay wadaagaan calaamadaha shucuurta ee luqadda guriga ee ilmaha oo ay isticmaalaan ereyadaas la yaqaan carruurta. • Ka ogow qoysaska sida ilmahoodu u sheego dhibka iyo waxay sameeyaan si ay u siiyaan raaxo. 8BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 KA HADAL Wadahadallo macno leh oo lala yeesho dadka waaweyn ee la aamminsan yahay ayaa ka caawiya ilmaha mujuq ah inay si fiican u fahmaan dareenkooda iyo shucuurtooda. Faallo ka samee, weydii su’aalo furan, oo isticmaal erayo cusub markaad ka hadlayso dareenka iyo shucuurta dhallaanka inta lagu jiro hawlaha daryeelka maalinlaha ah. FaallooyinkaSu'aalaha FuranEreyo Cusub Waad dhoola cadeynaysaa. Waxaad moodaa inaad ku faraxsan tahay inaad la ciyaarto saaxiibkaa! Xamaansi wayn. Waxaad mooddaa inaad daalan tahay. Waxaan arkaa inaad ooyayso. Waxay u egtahay inaad ka xun tahay buuqa oo dhan. Aan aadno meel deggan. Maxaad iigu sheegeysaa dhoola cadeyntaada weyn? Waxaad u muuqataa qof murugaysan. Waxaan arkayaa xanaaq iyo ilmo ka muuqda wajigaaga. Maxaa dhacay? Fiiri adiga, gacmahaaga lulaya oo lugahaaga laadaya! Waa maxay sababta aad u faraxsan tahay? Farxad Deggan Farxad Daalan Xanaaqsan Caajisan9BARIDDA AQRIS-QORISTA DAREENKA – SOO SAARISTA 3 Ku dhaqanka xeeladahaan waxay ku caawineysaa socod baradka inay bartaan: ILMAHA SOCOD- BARADKA xirfadaha soo baxaya DHAQANGALI Carruurta socod baradka ah waxay la kulmaan shucuur kala duwan. Waxay sii wadaan inay u baahdaan dad waaweeyn oo daryeel iyo taageero leh si ay uga caawiyaan inay gartaan, fahmaan, oo muujiyaan dareenkooda. Aqoonso Shucuurta Carruurta Ilmaha socod baradka waxay ballaadhinayaan wacyigooda shucuureed. Waxay ka faa'iideystaan barashada erayo dareen oo kala duwan si loo garto dareenkooda iyo dareenka dadka adduunkooda. Dhaqamada Waxbaridda Si taxaddar leh u fiiri weedhaha iyo dabeecadaha socod baradka kasta. Sii calaamado shucuurta ilmaha iyo kuwa ay muujiyeen carruurta kale. Ka caawi carruurta inay gartaan oo ay gudbiyaan dareenkooda iyaga oo adeegsanaya muuqaalo muujinaya shucuur kala duwan. Calaamadee oo ka hadal shucuurtaada maalintii oo dhan. Muuji Naxariis Barayaashu waxay ka caawin karaan socod baradka inay fahmaan in dhammaan dareennadu ay hagaagsan yihiin—ha fiicnaadeen ama ha xumaadeen. Waxay ka caawin karaan socod baradka inay sharaxaan waxa ay la kulmaan, iyo sababaha suurtagalka ah, iyagoo u maraya wada hadal iyo waxqabadyo fudud. Dhaqamada Waxbaridda Adeegso cod diiran oo degan si aad u muujiso dareen oo aad u gudbiso aqbalida. Ka hadal sababta ilmaha ama asxaabtooda ay u yeelan karaan dareen gaar ah. Akhri buugaag, hees heeso oo isticmaal boombaleyaasha si aad uga caawiso socod baradka inay sahamiyaan shucuurtooda iyo sababahooda. Bar Xeeladaha Xakamaynta Carruurtu waxay bilaabeen inay door firfircoon ka ciyaaraan maamulka shucuurtooda. Barayaashu waxay ka caawin karaan socod baradka inay ku celceliyaan oo ay ballaariyaan xirfadahooda xakamaynta iyagoo muujinya oo siinaya xusuusinta dabacsan. Dhaqamada Waxbaridda Bar xeeladaha nidaaminta sida neefsashada qoto dheer, akhrinta buug, in habsin la siiyo alaabta jilicsan, helida meel ammaan ah oo xasilloon, ama riixidda darbiga. Muuji ama isticmaal boombaleyaal si aad u muujiso muujinta shucuur ammaan ah iyo xeeladaha is- xakamaynta. Ku socodsii socod baradka xeeladda xakamaynta marka aad aragto dareen xooggan. Caawi socod-baradka si ay u xasuustaan xeeladaha adoo tusaale u noqonaya oo isticmaalaya xusuusiyeyaasha muuqaalka ah. • Isticmaal ereyo si aad u sharaxdo dareennada qaarkood. • Weydii shucuurta dadka kale. • Isticmaal habab kala duwan oo aad ku dejiso ama aad ku raaxaysato naftaada, adigoo kaashanaya taageerada dadka waaweyn.Next >